Geleneksel kırsal yerleşimlerde sosyo-kültürel değişimin mekâna yansımaları: Malatya/Darende Günpınar yerleşimi örneği

Abstract

Geçmişten günümüze modernleşme ve sanayileşmeyle başlayan kentsel alanlardaki yer değiştirme kadar, farklı nedenlerle kırsal alanlarda yaşadığı yerleşimi istemli veya zorunlu olarak terk etme, göç etme olgusu da yaşanmıştır. Kırsal alanlardan kentlere göç hareketi - özellikle sanayileşme sürecinde- yeni boyutlar kazanmıştır. Sosyal ve ekonomik yaşam şartlarını yükseltme gerekçesiyle yapılan kentlere göç veya kırsal yerleşim alanlarının terk edilmesi kadar, çeşitli dönemlerde yaşanan tehcirler de toplumsal ve kültürel değerleri oldukça önemli bir biçimde etkilemiştir. Göç, terk, mübadele ve tehcir gibi nedenlerle yaşanan değişim süreçleri; göç alan ve veren bölgedeki insanları, ilişkileri, bölgeye has kültürel değerleri, yaşam çevrelerini ve mekânsal tüm değerleri de önemli değişimlere uğratmıştır. Çeşitli sebeplerle yer değiştiren ya da değiştirmek zorunda kalan bireyler, gittikleri her coğrafyada yeniden var olma ve yeniden sosyo-kültürel yapısını yaşatabilme çabasına girmiştir. Yer değiştirmeler sonucunda yeni gereksinimlerle şekillenen bu yaşam çevreleri, özellikle geleneksel kırsal yerleşim alanlarındaki değerleri ve kültürel bütünlüğün varlığını tehlikeye sokmuştur. Kırsal yerleşim alanında kullanıcı terkinden kaynaklı olarak konut yapılarında, ortak etkileşim alanlarında, sokak dokularında, dini ve kültürel yapılarda da önemli eskime, köhneme ve yok oluş olarak nitelendirilebilecek fiziki değişimler yaşanmıştır. Yerleşim alanını terk eden topluluklara ait kültürel miras değerleri, yaşam alışkanlıklarına göre şekillenmiş yerleşim dokuları ve bunları zenginleştiren konut ve dini yapılar kadar; kendilerine has özgün yapı işçilik teknikleri de bölgeye miras bırakılmıştır. Kırsal yerleşim alanlarına sonradan gelen yeni topluluklar, var olan sosyo-kültürel yapı yansımalarını kendi kültür yapılarına, dini ve manevi geleneklerine uymaması gerekçeleri ile terk edebilmişlerdir. Bu değerleri yok sayma referansıyla, kendi kültürel değerlerine göre şekillenen dini, mesken ve kamusal yapılarına uygun olarak kırsal yerleşim alanlarının merkezlerini değiştirerek yeni yapılaşmalara gitmişlerdir. Yeni ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenen tercihler ve kullanım değerleri, var olan kültürel miras değerlerinde de önemli değişimler yaşatmıştır. Geleneksel kırsal çevrenin korunması ve yaşatılması, değerlerin ve kültürel bütünlüğün gelecek nesillere aktarılması açısından önem arz etmektedir. Bu bağlamda çalışma alanı olarak Ermeni tehciri nedeniyle zorunlu göç sonrası önemli sosyokültürel değişimlere uğrayan Malatya İli Darende İlçesinin Günpınar yerleşim bölgesi seçilmiştir. Günpınar ile ilgili literatür incelendiğinde, yerleşim hakkında oldukça az bilginin bulunduğu; tehcir nedeniyle yaşananlarla ilgili olarak da detaylı bir çalışmanın yapılmadığı görülmüştür. Bu nedenle konu hakkında bilgiler almak üzere Günpınar yerleşim alanında yaşayan kişilerle yapılan söyleşilerde; aynı zamanda yerinde gözlemlerle göçlerin yaşandığı süreçle birlikte yerleşme süreci ve o zamandan bugüne kadar gerçekleşen sosyal, kültürel ve mekânsal dönüşümler analiz edilmiştir. Çalışma, elde edilen veriler, alan araştırmaları ve yerleşim alanıyla ilgili ulaşılabilen literatür ile de desteklenmiştir. Bu anlamda Malatya Günpınar yerleşim alanında yaşanan göç, terk ve mübadele gibi nüfus yer değişimleri sonrasında, bölgenin sahip olduğu sosyo-kültürel ve mekânsal yapılarının yeni gereksinimler sonrasında uğradığı değişimlerin tespiti hedeflenmektedir.

From past to present, substitution in urban areas that started with modernization and industrialization, as well as the phenomenon of voluntary or compulsory leaving the settlement that is lived in rural areas and migration for different reasons has also been experienced. Migration movement from rural areas to cities -especially during the industrialization process- has gained new dimensions. The deportations experienced in various periods affected the social and cultural values in a very important way, as much as the migration to the cities or the abandonment of rural settlements on the grounds of increasing social and economic living conditions. Processes of change experienced due to reasons such as migration, abandonment, exchange and deportation; have also caused the people, relations, cultural values unique to the region, living environments and all spatial values in the region of immigration and relocation to undergo significant changes. Individuals who have moved or had to change places for various reasons have made an effort to re-exist and maintain their socio-cultural structure in every geography they go. These living environments, which have been shaped by new requirements as a result of displacement, have jeopardized the existence of values and cultural integrity, especially in traditional rural settlements. In rural settlement areas, physical changes, which can be described as obsolescence and extinction, have also occurred in residential structures, common interaction areas, street textures, religious and cultural structures due to user abandonment. The settlement patterns shaped according to their living habits, and the housing and religious structures that enrich them; and their unique building craftsmanship techniques were also bequeathed to the region as much as the cultural heritage values belonging to the communities that left the settlement area. New communities that came to rural settlements, may have abandoned the existing socio-cultural structure reflections later on the grounds that they do not fit their own cultural structures, religious and spiritual traditions. With the reference of ignoring these values, they changed the centers of rural settlements in accordance with their religious, residential and public structures shaped according to their own cultural values and tended towards new constructions. Preferences and usage values shaped in line with new needs have also caused significant changes in existing cultural heritage values. The protection and preservation of the traditional rural environment is important in terms of transferring values and cultural integrity to future generations. In this context, Günpınar settlement of Malatya Province Darende District, which has undergone significant socio-cultural changes after the forced migration due to the Armenian relocation, was chosen as the study area. When the literature about Günpınar were examined, it has been observed that there is very little information about the settlement; and there has not been a detailed study on what happened due to the relocation. For this reason, interviews were made with the people living in the Günpınar settlement area to get information about the subject; while the settlement process and the social, cultural and spatial transformations that have taken place since then have been analyzed at the same time, with on-site observations. The study was also supported by the data obtained, field researches and the literature available about the settlement area. In this sense, it is aimed to determine the changes in the socio-cultural and spatial structures of the region after the new requirements due to the population displacements such as migration, abandonment and population exchange in the Malatya Günpınar settlement area.