Kızılırmak Deltası'nda ekolojik hassasiyet ve risk değerlendirmesi

Abstract

Kızılırmak deltası, doğal fiziki ortam özellikleri ile insan yaşamı için cazip bir alandır. Öyle ki, insanlar yerleşik hayata geçip tarım ve hayvancılık ile uğraşmaya başladıkları ilk dönemlerde deltanın uygun koşullarını fark edip, alanda yerleşmeler kurmuşlardır. Günümüzde de deltanın tarım potansiyeli, bölge insanı açısından fazlasıyla önem arz etmektedir. Deniz, ırmak, göl, sazlık, çayır, mera, orman, kumul, tarım ve sulak alanlar gibi farklı ekolojik karakterdeki habitatların bir arada bulunması nedeniyle de delta farklı özel statüler ile korunmaktadır. Ancak son yıllarda artan nüfus ve şehirleşmeye bağlı olarak insanların delta üzerindeki baskısı hızla artmış ve ekolojik denge hızlı bir şekilde bozulmuş ve bozulmaya da devam etmektedir. Bu nedenle deltayı korumak için yapılması gereken faaliyetlerin ekolojik yönden entegrasyonu ve uygunluğu sağlanmalıdır. Bu çalışmanın amacı, Kızılırmak Deltası'nda antropojenik ve doğal etkenlere bağlı olarak ekolojik duyarlılığın yüksek olduğu ve risk altındaki ekosistemleri ortaya koyarak, bu alanların sürdürülebilir kullanımına yönelik önerilerde bulunmaktadır. Bu amaç doğrultusunda Kızılırmak Deltası'nda ekolojik hassasiyet ve riskin yüksek olduğu alanlar nerelerdir sorusuna cevap aranmıştır. Bu çalışmada Coğrafi Bilgi Sistemleri tabanlı çok parametreli bir model kullanılarak ekolojik risk ve hassasiyet ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu amaçla çalışmada, 1/25.000 ölçekli topografya haritaları, toprak ve amenajman haritaları kullanılmıştır.Öncelikli olarak farklı literatür taraması ile delta sahasında ekolojik hassasiyet üzerinde etkili olan faktörler belirlenmiştir. Çalışmada dikkate alınan bu faktörler; yükseklik, arazi kullanımı, toprak, su sistemleri, nüfus yoğunluğu, yerleşmeler ve yollardır. Çok parametreli modeldeki bu faktörlerin ağırlıkları, Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) metodu kullanılarak belirlenmiştir. Elde edilen hassasiyet ve risk değerleri; aşırı seviye hassasiyet ve risk, yüksek seviye hassasiyet ve risk, orta seviye hassasiyet ve risk, hafif seviye hassasiyet ve risk, hassasiyet ve risk yok şeklinde sınıflandırılarak ekolojik hassasiyet ve risk bölgeleri ortaya konmuştur. Risk ve hassasiyetin yüksek olmasına neden olan unsurlar, saha çalışmaları dahilinde yapılan gözlemlerle irdelenmiştir. Çalışmadan elde edilen sonuçlar göstermektedir ki, özellikle deltanın doğusu, lagün göllerinin çevresi ve kıyı kumulların çevresindeki alçak sahalar, hassasiyet ve riskin yüksek olduğu alanlardır. Delta içerisindeki kıyı ve sulak alanları kapsayan hassasiyet ve risk bölgeleri farklı statüler ile korunmaya alınmıştır. Çalışma sonucunda ekolojik hassasiyet ve riskin yüksek olduğu alanlar ile delta sahasındaki mevcut koruma alanları sınırları değerlendirilmiştir. Yaban Hayatı Geliştirme Sahası sınırlarının hassasiyet ve risk alanlarını kapsamadığı belirlenmiştir. Diğer iki koruma statüsünün (Ramsar ve Doğal Sit Alanları) sınırlarının ise hassasiyet ve riskin yüksek olduğu alanları kapsadığı tespit edilmiştir. Çalışmada ortaya konulan Kızılırmak Deltası'ndaki ekolojik risk ve hassasiyet bölgeleri yerel yöneticiler ve karar vericiler tarafından bir altlık olma özelliğine sahiptir. Bölgede alınacak kararlarda dikkate alınarak deltanın sürdürülebilirliği artırılabilir. Diğer yandan burada ortaya konulan CBS tabanlı model Türkiye'deki benzer karakterdeki tüm deltalara uygulanarak ortak bir risk bölgesi belirleme yoluna gidilebilir.

Kizilirmak Delta is attractive field with features of natural physical environment for human life. Therefore, people had settled in delta when in the initial periods moved to sedentary lifestyle, due to they recognized favourable condition of delta. Nowadays, Delta's agriculture potential is extremely significant for region's people. Some fields in the delta has been protecting with different status because of habitats of different ecological character such as marine, river, lake, reeds, grassland, forest, dune, agricultural and wetland. However, in the recent years, depending on the growing population and urbanization, people's pressure on the delta has increased rapidly. Ecological balance has deteriorated and is continuing to deteriorate. Therefore, activities that must be done to protect the delta should be provided ecological suitability and integration. The aim of this study is to find out ecosystem areas which have high level ecological sensitivity and risky depending on natural and anthropogenic factors and make suggestions for sustainable use of these areas. For this purpose, answer was sought for question that where is ecologically sensitivity and risky. In this study, trying to put forward ecological risk and sensitivity using a multi-parameter model based on Geographic Information Systems. For this aim, 1/25.000 scale topographic maps, soil maps and forest managements are used. First, factors having an impact on ecological sensitivity has been determined with various literature review. Factors considered in this study; elevation, land use, soil, water systems, population density, settlements and roads. The weights of this factors in multi-parameter model has been determined with Analytic Hierarchy Process (AHP) method. Sensitivity and risk values which obtained are classified as; extremely sensitivity and risk, high sensitivity and risk, moderate sensitivity and risk, light sensitivity and risk, no sensitivity and risk. And then ecologically sensitivity and risky areas has putted forward with these classification. Reasons of high sensitivity and risk has been evaluated with fieldwork observations. The results obtained from this study shows that east of delta, lagoon surrounding and low fields around coastal dunes especially has high sensitivity and risk. Sensitivity and risk areas that cover coastal and wetland areas has been protecting with different status. At the end of the study, the relation between areas have high ecologically sensitive and nature protection areas borders has been evaluated. It has been determined that wildlife development areas boundaries has not been include whole sensitivity and risk areas. The others protection status (Ramsar and natural sites) cover whole areas ecologically sensitive and risky. Ecologically risky and sensitivity areas which had been determined in study has significant information for local managers and decision makers. Considering this information in regional decisions could increase sustainability of delta. Furthermore, the GIS-Based model that produced in this study may exert at different delta areas which has similar characteristic in Turkey. In this way, common method could develop to determine the risk areas.