Havran Çayı Havzası'nın (Balıkesir) uygulamalı jeomorfolojisi

Abstract

Bu çalışma, Ege Bölgesi'nin kuzeyindeki, Edremit Yöresi ve Balıkesir ili sınırları içinde kalan Havran Çayı Havzası'nı kapsamaktadır. Havran Çayı, Kazdağı ile Madra Dağı'nın arasına kurulmuş olan ve doğudan batıya doğru akış gösteren karakteristik bir akarsu olup, havza toplam 537 km2 yüzölçümüne sahiptir. Bu çalışmada jeomorfoloji ve uygulamalı jeomorfoloji kapsamında Havran Çayı Havzası'nda yerşekillerini oluşturan etmen ve süreçler, doğal ortam üzerindeki antropojen uygulamalar ve özellikle süreçlerin neden olduğu sorunlar ele alınmıştır. Öncelikle havzadaki sorunların tanımlanması, nedenlerinin belirlenmesi ve sonrasında ise çözüm önerileri sunulması amaçlanmıştır. Yerşekillerini oluşturan etken ve süreçler, oldukça dinamik ve değişken bir yapıya sahiptir. Bu değişimler bazen çok hızlı, bazen ise çok yavaş olarak gerçekleşmekte, yani temposu sürekli değişmektedir. Yerşekillerini tanımlamak, oluşumlarında ve değişimlerinde rol oynayan faktörleri belirlemek, havzada yaşayan insanları olumlu – olumsuz yönlerden etkilemesi bakımından önem taşımaktadır. Çalışma, birbirini takip eden birkaç ayrı aşamada gerçekleştirilmiştir. Öncelikle literatür taraması yapılmış, inceleme alanı ve konu ile ilgili yayınlar derlenmiştir. Sonrasında havzaya ait topoğrafya haritaları, uydu görüntüleri, klimatik veriler gibi materyaller resmi kurum ve kuruluşlardan temin edilmiştir. Veriler, coğrafi bir bakış açısıyla işlenmiş, haritalanmış ve analiz edilmiştir. Bu kapsamda topografya, jeoloji, yükselti basamakları, eğim, bakı, yerşekilleri, izoterm, izoyet, hidrografya, toprak, arazi kullanımı gibi haritalar üretilmiştir. Sonrasında uygulamalı jeomorfoloji, erozyon, heyelan, kıyı çizgisi değişimleri ile arazi kullanımı ve değişimine yönelik analizler gerçekleştirilmiştir. İncelemeye konu olan Havran Çayı Havzası'nda yer şekillerinin oluşum ve gelişimi bakımından ilginç örnekler bulunmaktadır. Sahada jeomorfolojik süreçlerin iyi tanımlanamaması, süreçlere yapılan beşeri müdahaleler gibi nedenlerle insan yaşamını olumsuz yönde etkileyen sorunlar tespit edilmiştir. İnceleme alanındaki bu sorunlar, "Uygulamalı Jeomorfolojik Sorunlar" ve "İnsan - Doğal Ortam Etkileşiminden Kaynaklanan Sorunlar" olmak üzere iki ana başlık altında değerlendirilmiştir. Günlenme, erozyon, kütle hareketleri, taşkınlar, kıyı çizgisi değişimleri, su noksanı ve çekikler, sulak alanlar ve kumullar ile depremler doğal süreçlere bağlı olarak gelişen uygulamalı jeomorfolojik sorunları oluşturmaktadır. Yanlış arazi kullanımı başta olmak üzere madencilik, ulaşım, Havran Barajı (Siltasyon, kıyı erozyonu, yamaç işlemesi), yerleşim alanlarının seçimi ise insan - doğal ortam etkileşiminin neden olduğu sorunlar olarak belirlenmiştir. İnceleme alanında özellikle bitki örtüsünden yoksun yüksek kesimlerinde günlenme, erozyon ve kütle hareketlerinin etkili olduğu, Edremit Ovası gibi havzanın alçak kısımlarını oluşturan sahalarda ise deprem, sel ve taşkınlar, sulak alanlar ve kumullar, kıyı çizgisi değişimleri ile su noksanı ve çekikler gibi sorunların varlığı tespit edilmiştir. Yüksek kesimlerde oluşan sorunlar, çoğunlukla yanlış arazi kullanım tercihleri nedeniyle bitki örtüsünün tahrip edildiği alanlarda görülmektedir. Bu nedenle havzada alınması gereken önlemlerden ilki mevcut bitki örtüsünün korunması ve tahrip edilen alanlarda da ağaçlandırma çalışmalarının yapılması olmalıdır. Sahayı tehdit eden ve yakın gelecekte etkisini arttırabilecek olan önemli sorunlardan birisi de kıyı gerilemesidir. Havran Barajı'nın inşa edilmesi nedeniyle bu sorunun etkili bir çözümü olmamakla birlikte, kıyıda var olan kumulları dalga ve rüzgârlardan korumak için yapay kıyı setleri inşa edilmesi önerilebilir. Bu çalışmada üretilen bilgilerin, havzadaki insan yaşamını iyileştirme adına yapılacak olan planlama çalışmalarında kullanılması ve benzer coğrafi çalışmalara kaynak oluşturması ümit edilmektedir.

This study focuses on Havran Creek Basin located in the borders of Edremit district and Balıkesir province in the north of the Aegean Region. Havran Creek, with a total surface area of 537 km2, is a characteristic river between Kazdağı and Madra Mountain and flows from east to west. Within the scope of Geomorphology and Applied Geomorphology, this study investigated the elements and processes that form geographical formations, anthropogenic practices on the natural environment and especially the problems caused by the processes in the Havran Creek Basin. The first aim was to identify the problems in the basin, determine their causes and propose solutions. The elements and processes that generate the geographical formations have a very dynamic and variable structure. These changes are sometimes very rapid and sometimes very slow, so the tempo is constantly changing. Defining the geographical formations, identifying the elements that play a role in their formations and the changes they undergo, are important because all these affect the people living in the basin in either positive or negative ways. The study was carried out in several successive stages. First, literature review was undertaken and publications relevant to the study topic and the study area were compiled. Afterwards, materials such as topography maps, satellite images and climatic data for the basin were obtained from official institutions and organizations. The data were processed, mapped and analyzed from a geographical perspective. In this context, various maps such as topography, geology, elevation steps, slope, exposure, geographical formations, isotherm, isohyet, hydrography, soil and land use were generated. Then analyses were done on applied geomorphology, erosion, landslide, shoreline changes, and analyzes for land use and change. There are interesting examples in terms of formation and development of geographical formations in Havran Creek Basin, the subject of the study. Problems that negatively impact human life were observed in the field caused by the inability to define geomorphological processes accurately and human interventions to processes. These problems in the study area were assessed under two main headings: "Applied Geomorphological Problems" and "Problems Arising from the Interaction between People and Natural Environment". Weathering, erosion, mass movements, floods, shoreline changes, water deficit and low water levels, wetlands and dunes and earthquakes are the applied geomorphological problems that develop due to natural processes. Problems such as mining, transportation, Havran Dam (Siltation, coastal erosion, slope processing) and the selection of residential areas and especially the misuse of land were identified as problems caused by the interaction between people and natural environment. It was identified that weathering, erosion and mass movements were operative in higher areas devoid of flora whereas problems such as earthquakes, floods and overflows, wetlands and dunes, shoreline changes, water deficit and low water levels were identified in the lower areas of the basin such as Edremit Plain. Problems occurring in higher areas are usually observed in areas where vegetation is destroyed mostly due to incorrect land use. For this reason, the first of the first measures to be taken in the basin should be protecting the existing vegetation and undertaking afforestation works in the destroyed areas. One of the important problems that threaten the study field and that will increase its impact in the near future is coastal regression. Although there is no effective solution to this problem due to the construction of Havran Dam, it may be suggested to build artificial shore sets to protect the dunes existing on the shore from the waves and the winds It is hoped that the knowledge presented in this study will be used in planning studies that aim to improve human life in the basin and will be a resource for similar studies on geography.